Trong bối cảnh nền kinh tế thị trường không ngừng mở rộng, nhu cầu tiêu dùng của người dân ngày càng đa dạng và gia tăng. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của hoạt động thương mại là sự xuất hiện ngày càng tinh vi và phức tạp của các hành vi vi phạm pháp luật, đặc biệt là hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả. Đây là một hiện tượng không chỉ ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi của người tiêu dùng và các doanh nghiệp làm ăn chân chính mà còn trực tiếp xâm phạm đến trật tự quản lý kinh tế, an toàn xã hội và sức khỏe cộng đồng. Pháp luật hình sự Việt Nam đã quy định rõ các chế tài xử lý đối với hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả thông qua các điều khoản cụ thể trong Bộ luật Hình sự. Việc nắm rõ nội dung các tội danh này có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao nhận thức pháp luật và chủ động phòng ngừa vi phạm.
1)Tổng quan về “Hàng giả”:
Hàng giả là đối tượng chính của hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả. Vậy hàng như thế nào được xác định là hàng giả?
Theo khoản 8 Điều 3 Nghị định số 185/2013/NĐ-CP, hàng giả được hiểu cụ thể như sau: hàng hóa có giá trị sử dụng, công dụng không đúng với nguồn gốc, bản chất tự nhiên hoặc tên gọi; hoặc không có giá trị sử dụng, công dụng, hoặc có giá trị sử dụng, công dụng thấp hơn so với mức đã công bố hoặc đăng ký. Ngoài ra, hàng giả còn là hàng hóa mà ít nhất một chỉ tiêu chất lượng, đặc tính kỹ thuật cơ bản hoặc định lượng chất chính tạo nên giá trị sử dụng chỉ đạt 70% trở xuống so với quy chuẩn kỹ thuật hoặc tiêu chuẩn chất lượng đã đăng ký, công bố áp dụng hoặc ghi trên nhãn, bao bì.
Khái niệm hàng giả còn được mở rộng sang thuốc giả, dược liệu giả theo Luật Dược năm 2016, cũng như thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật không chứa đủ hoạt chất đã đăng ký, có hoạt chất khác với ghi trên nhãn hoặc có hàm lượng hoạt chất dưới 70% so với quy chuẩn, tiêu chuẩn. Bên cạnh đó, hàng giả còn bao gồm các trường hợp giả mạo nhãn, bao bì, tên, địa chỉ, mã số đăng ký lưu hành, mã số công bố, mã vạch hoặc nguồn gốc xuất xứ hàng hóa. Tem, nhãn, bao bì giả cũng thuộc phạm vi hàng giả.
Các tội danh liên quan đến sản xuất, buôn bán hàng giả được quy định tại Điều 192, 193, 194 và 195 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), bao gồm các tội như sản xuất, buôn bán hàng giả nói chung; hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm; hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh; và hàng giả là thức ăn dùng để chăn nuôi, phân bón, thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật, giống cây trồng, giống vật nuôi.
2)Tội sản xuất, buôn bán hàng giả
Theo quy định tại khoản 1 Điều 192 Bộ luật Hình sự, người nào thực hiện hành vi sản xuất hoặc buôn bán hàng giả mà chưa đến mức đặc biệt nghiêm trọng và không thuộc các tội tại các điều 193, 194 và 195 của Bộ luật hình sự, thì vẫn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự với mức hình phạt từ 01 năm đến 05 năm tù hoặc phạt tiền từ 100 triệu đồng đến 1 tỷ đồng. Các tình huống cấu thành cơ bản bao gồm: hàng giả có giá trị tương đương từ 30 đến dưới 150 triệu đồng; thu lợi bất chính từ 50 đến dưới 100 triệu đồng; gây thiệt hại tài sản từ 100 đến dưới 500 triệu đồng; hoặc gây thương tích cho người khác với tỷ lệ tổn thương từ 31% đến 60%. Ngoài ra, người đã bị xử phạt hành chính hoặc từng bị kết án về các hành vi liên quan nhưng chưa được xóa án tích mà còn vi phạm cũng bị xử lý hình sự.
Khi hành vi có yếu tố tăng nặng theo khoản 2, mức hình phạt sẽ tăng lên từ 05 năm đến 10 năm tù. Các tình tiết tăng nặng bao gồm: phạm tội có tổ chức, có tính chất chuyên nghiệp, lợi dụng chức vụ hoặc danh nghĩa cơ quan tổ chức, buôn bán qua biên giới, hoặc đã tái phạm nguy hiểm. Ngoài ra, hình phạt này cũng áp dụng nếu giá trị hàng giả từ 150 đến dưới 500 triệu đồng, thu lợi bất chính từ 100 đến dưới 500 triệu đồng, gây thiệt hại tài sản từ 500 triệu đến dưới 1,5 tỷ đồng, hoặc gây hậu quả nghiêm trọng về sức khỏe (tổn thương 61% trở lên cho một người hoặc tổng 61%–121% cho từ hai người trở lên), thậm chí làm chết người.
Ở mức độ nghiêm trọng hơn theo khoản 3, hình phạt tù sẽ từ 07 năm đến 15 năm, áp dụng cho các hành vi đặc biệt nghiêm trọng như: hàng giả trị giá từ 500 triệu đồng trở lên; thu lợi bất chính từ 500 triệu đồng trở lên; gây thiệt hại tài sản từ 1,5 tỷ đồng trở lên; làm chết từ hai người trở lên; hoặc gây tổn hại sức khỏe với tổng tỷ lệ từ 122% trở lên đối với hai người trở lên.
Ngoài hình phạt chính, theo khoản 4, người phạm tội còn có thể bị áp dụng hình phạt bổ sung như phạt tiền từ 20 triệu đồng đến 50 triệu đồng, cấm hành nghề, cấm đảm nhiệm chức vụ, hoặc tịch thu tài sản.
Đối với pháp nhân thương mại, khoản 5 quy định rõ hình phạt tương ứng với mức độ vi phạm như sau: Nếu vi phạm ở mức độ cơ bản (khoản 1), bị phạt tiền từ 1 đến 3 tỷ đồng; Nếu thuộc khoản 2, bị phạt tiền từ 3 đến 6 tỷ đồng; Nếu thuộc khoản 3, bị phạt tiền từ 6 đến 9 tỷ đồng hoặc đình chỉ hoạt động có thời hạn từ 06 tháng đến 03 năm. Trường hợp đặc biệt nghiêm trọng, pháp nhân có thể bị đình chỉ hoạt động vĩnh viễn theo Điều 79 BLHS. Ngoài ra còn có thể bị phạt tiền từ 50.000.000 đồng đến 200.000.000 đồng, cấm kinh doanh, cấm hoạt động trong một số lĩnh vực nhất định hoặc cấm huy động vốn từ 01 năm đến 03 năm.
3)Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm
Theo quy định tại khoản 1 Điều 193, chỉ cần người nào có hành vi sản xuất hoặc buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm thì đã bị coi là phạm tội và phải chịu mức hình phạt tù từ 2 năm đến 5 năm, bất kể hậu quả xảy ra. Tuy nhiên, nếu hành vi phạm tội có tính chất tăng nặng như có tổ chức, mang tính chuyên nghiệp, tái phạm nguy hiểm, lợi dụng chức vụ, quyền hạn hoặc danh nghĩa cơ quan tổ chức, buôn bán hàng giả qua biên giới, hoặc gây thiệt hại về tài sản, sức khỏe, thu lợi bất chính với giá trị từ 100 triệu đồng đến dưới 500 triệu đồng, gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 31% đến 60%, thì mức hình phạt sẽ nâng lên từ 5 năm đến 10 năm tù theo khoản 2.
Trong những trường hợp nghiêm trọng hơn được quy định tại khoản 3, như hành vi liên quan đến hàng giả có giá trị từ 500 triệu đồng trở lên, thu lợi bất chính hoặc gây thiệt hại về tài sản từ 500 triệu đồng đến dưới 1,5 tỷ đồng, làm chết người, gây thương tích cho một người với tỷ lệ tổn thương từ 61% trở lên hoặc gây thương tích cho hai người trở lên với tổng tỷ lệ từ 61% đến 121%, người phạm tội có thể bị phạt tù từ 10 năm đến 15 năm.
Cuối cùng, nếu hành vi phạm tội đặc biệt nghiêm trọng như thu lợi bất chính hoặc gây thiệt hại về tài sản từ 1,5 tỷ đồng trở lên, làm chết hai người trở lên, hoặc gây thương tích cho hai người trở lên với tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 122% trở lên, thì người phạm tội sẽ đối diện mức hình phạt rất nghiêm khắc, từ 15 năm đến 20 năm tù hoặc tù chung thân theo quy định tại khoản 4. Ngoài hình phạt chính, người phạm tội còn có thể bị phạt tiền bổ sung, cấm đảm nhiệm chức vụ, hành nghề hoặc tịch thu tài sản theo khoản 5. Trong trường hợp pháp nhân thương mại thực hiện hành vi phạm tội, các chế tài xử phạt tương ứng về tiền hoặc đình chỉ hoạt động cũng được áp dụng theo quy định tại khoản 6.
4)Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh
Điều 194 Bộ luật Hình sự quy định về tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh với chế tài rất nghiêm khắc do tính chất đặc biệt nguy hiểm của hành vi này đối với sức khỏe và tính mạng con người. Cụ thể, người nào thực hiện hành vi sản xuất hoặc buôn bán thuốc giả sẽ bị xử lý hình sự với mức hình phạt khởi điểm từ 2 năm đến 7 năm tù theo khoản 1, dù hậu quả chưa xảy ra.
Khi hành vi phạm tội có tình tiết tăng nặng như có tổ chức, mang tính chuyên nghiệp, tái phạm nguy hiểm, lợi dụng chức vụ hoặc danh nghĩa cơ quan tổ chức, buôn bán qua biên giới, hoặc nếu hàng giả có giá trị từ 150 triệu đến dưới 500 triệu đồng, gây thiệt hại hoặc thu lợi bất chính từ 100 triệu đến dưới 500 triệu đồng, hoặc gây tổn hại sức khỏe từ 31% đến 60%, thì mức hình phạt tăng lên từ 5 năm đến 12 năm tù theo khoản 2.
Trong trường hợp nghiêm trọng hơn, người phạm tội sẽ bị phạt tù từ 12 năm đến 20 năm nếu hàng giả có giá trị từ 500 triệu đồng trở lên, thu lợi bất chính từ 500 triệu đến dưới 2 tỷ đồng, làm chết người, gây thương tích nặng cho một người hoặc hai người với tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 61% đến 121%, hoặc gây thiệt hại về tài sản từ 500 triệu đến dưới 1,5 tỷ đồng theo khoản 3.
Khi hành vi đặc biệt nghiêm trọng như thu lợi bất chính từ 2 tỷ đồng trở lên, làm chết hai người trở lên, gây thương tích cho hai người với tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 122% trở lên, hoặc gây thiệt hại tài sản từ 1,5 tỷ đồng trở lên, thì người phạm tội sẽ phải đối diện với hình phạt rất nặng từ 20 năm tù đến tù chung thân hoặc tử hình theo khoản 4. Ngoài hình phạt chính, người phạm tội còn có thể bị áp dụng các hình phạt bổ sung như phạt tiền, cấm hành nghề, cấm đảm nhiệm chức vụ hoặc tịch thu tài sản.
Trong trường hợp pháp nhân thương mại phạm tội, thì hình phạt được áp dụng tùy theo mức độ vi phạm, có thể từ phạt tiền hàng tỷ đồng cho đến đình chỉ hoạt động có thời hạn hoặc vĩnh viễn, kèm theo các biện pháp bổ sung khác theo quy định tại khoản 6.
5)Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thức ăn dùng để chăn nuôi, phân bón, thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật, giống cây trồng, vật nuôi
Điều 195 Bộ luật Hình sự quy định về tội sản xuất, buôn bán hàng giả liên quan đến các vật tư nông nghiệp như thức ăn chăn nuôi, phân bón, thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật, giống cây trồng và giống vật nuôi. Hành vi này bị xử lý hình sự khi gây thiệt hại về tài sản, thu lợi bất chính hoặc tái phạm, với mức hình phạt khởi đầu là phạt tiền từ 100 triệu đồng đến 1 tỷ đồng hoặc phạt tù từ 1 năm đến 5 năm.
Nếu hành vi có các tình tiết tăng nặng như phạm tội có tổ chức, có tính chất chuyên nghiệp, tái phạm nguy hiểm, lợi dụng chức vụ hoặc danh nghĩa tổ chức, buôn bán qua biên giới, hoặc giá trị hàng giả từ 150 triệu đến dưới 500 triệu đồng, thiệt hại về tài sản từ 500 triệu đến dưới 1,5 tỷ đồng, hoặc thu lợi bất chính từ 100 triệu đến dưới 500 triệu đồng, thì bị phạt tù từ 5 năm đến 10 năm theo khoản 2.
Trường hợp đặc biệt nghiêm trọng hơn như giá trị hàng giả từ 500 triệu đồng trở lên, gây thiệt hại về tài sản từ 1,5 tỷ đến dưới 3 tỷ đồng, hoặc thu lợi bất chính từ 500 triệu đến dưới 2 tỷ đồng, thì bị phạt tù từ 10 năm đến 15 năm theo khoản 3. Nếu thiệt hại tài sản từ 3 tỷ đồng trở lên hoặc thu lợi bất chính từ 2 tỷ đồng trở lên, thì mức án sẽ từ 15 năm đến 20 năm tù theo khoản 4.
Ngoài hình phạt chính, người phạm tội còn có thể bị phạt bổ sung như phạt tiền, cấm đảm nhiệm chức vụ, hành nghề hoặc bị tịch thu tài sản theo khoản 5. Đối với pháp nhân thương mại phạm tội, mức phạt sẽ dao động từ 1 tỷ đến 15 tỷ đồng tùy theo mức độ vi phạm, và có thể bị đình chỉ hoạt động có thời hạn hoặc vĩnh viễn, kèm theo các hình phạt bổ sung khác theo khoản 6.
Tội sản xuất, buôn bán hàng giả dưới mọi hình thức không chỉ xâm phạm trật tự quản lý kinh tế mà còn gây ra những hậu quả nghiêm trọng đối với sức khỏe, tính mạng con người và sự phát triển bền vững của xã hội. Khi thị trường ngày càng mở rộng, tính chất và mức độ nguy hiểm của loại tội phạm này cũng trở nên phức tạp, tinh vi và khó kiểm soát hơn. Từ đó, việc nhận diện chính xác hành vi, hiểu rõ hậu quả pháp lý và nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật trở thành điều kiện thiết yếu để bảo vệ lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức, đồng thời góp phần duy trì trật tự và an toàn xã hội. Trong bối cảnh thị trường ngày càng đa dạng và phức tạp, sự tỉnh táo cùng hiểu biết pháp luật chính là “lá chắn” quan trọng mà mỗi doanh nghiệp và người dân cần chủ động trang bị cho bản thân.
