Quyền tác giả giữa bối cảnh thông tin số

Theo Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi, bổ sung năm 2022, hiện nay có 12 loại hình tác phẩm được pháp luật bảo hộ quyền tác giả. Trong đó bao gồm các tác phẩm văn học, khoa học, sách giáo khoa, giáo trình; bài giảng, bài phát biểu; tác phẩm báo chí, âm nhạc, sân khấu, điện ảnh và các loại tác phẩm tạo hình, mỹ thuật ứng dụng, nhiếp ảnh, kiến trúc.

Cùng với bản họa đồ, sơ đồ, bản đồ, bản vẽ liên quan đến địa hình, kiến trúc, công trình khoa học; các tác phẩm phái sinh như dịch, phóng tác, cải biên, chuyển thể, biên soạn, chú giải, tuyển tập, hợp tuyển. Ngoài ra còn có chương trình máy tính và sưu tập dữ liệu cũng được công nhận là đối tượng bảo hộ quyền tác giả.

Một tác phẩm được coi là đối tượng bảo hộ quyền tác giả khi đáp ứng hai tiêu chí cơ bản. Thứ nhất tác phẩm phải do chính tác giả trực tiếp sáng tạo bằng lao động trí tuệ của mình, không sao chép từ bất kỳ nguồn nào. Thứ hai là tác phẩm phải được thể hiện dưới một hình thức vật chất nhất định như bản viết tay, bản in, bản ghi âm, ghi hình hoặc định dạng số. Quyền tác giả phát sinh ngay khi tác phẩm được định hình, không phụ thuộc vào việc đăng ký.

Trong bối cảnh môi trường số phát triển mạnh mẽ, các vấn đề liên quan đến quyền tác giả ngày càng trở nên đa dạng và phức tạp. Đối với những nội dung được đăng tải trên mạng xã hội, podcast hay các sản phẩm hình ảnh được chỉnh sửa, nếu đáp ứng đủ hai tiêu chí là có tính sáng tạo và được thể hiện dưới một hình thức vật chất cụ thể, chúng hoàn toàn có thể được pháp luật bảo hộ. Người trực tiếp sáng tạo ra nội dung như viết bài, sản xuất podcast, chụp và chỉnh sửa ảnh sẽ được xem là tác giả và nắm giữ quyền tác giả, trừ khi có thỏa thuận khác.

Trong khi đó, các tác phẩm do trí tuệ nhân tạo (AI) hỗ trợ hoặc tạo ra đang đặt ra nhiều thách thức pháp lý mới. Theo pháp luật hiện hành ở Việt Nam, tác giả bắt buộc phải là con người. Vì vậy, nếu AI chỉ đóng vai trò công cụ, còn con người có sự can thiệp và định hướng đáng kể trong quá trình sáng tạo, thì quyền tác giả vẫn thuộc về người đó. Ngược lại, với những sản phẩm hoàn toàn do AI tự động tạo ra mà không có sự tham gia sáng tạo trực tiếp của con người, pháp luật Việt Nam hiện chưa có quy định cụ thể để công nhận quyền tác giả.

Sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo đang đặt ra hàng loạt thách thức pháp lý trong việc xác định chủ thể quyền tác giả. Trước hết, luật hiện hành chỉ công nhận con người là tác giả, trong khi các hệ thống AI ngày càng có khả năng tự tạo ra những sản phẩm sáng tạo phức tạp. Điều này dẫn tới một “khoảng trống pháp lý” đối với các tác phẩm do AI tạo ra. Bên cạnh đó, việc huấn luyện các mô hình AI thường dựa trên kho dữ liệu khổng lồ, có thể bao gồm nhiều tác phẩm đang được bảo hộ bản quyền mà không có sự cho phép của tác giả. Thực tế này làm nảy sinh những tranh chấp pháp lý phức tạp, điển hình như vụ kiện giữa Getty Images và Stability AI. Một vấn đề khác cũng gây nhiều tranh luận là xác định trách nhiệm pháp lý khi AI vi phạm quyền tác giả. Nếu một sản phẩm do AI tạo ra sao chép hoặc bắt chước phong cách của nghệ sĩ khác, việc quy trách nhiệm cho bên phát triển, người sử dụng hay chính công cụ AI là điều vô cùng khó khăn.

Thực tế cho thấy, việc thu thập và trình bày chứng cứ để khởi kiện các hành vi vi phạm bản quyền trên môi trường số hiện nay đang đối mặt với không ít khó khăn. Trước hết người vi phạm có thể dễ dàng che giấu danh tính thật hoặc hoạt động từ nhiều quốc gia khác nhau, khiến việc xác định chủ thể vi phạm và áp dụng thẩm quyền tài phán của tòa án Việt Nam trở nên phức tạp.

Một khó khăn lớn khác là chứng cứ số rất dễ bị xóa hoặc chỉnh sửa gây trở ngại cho việc thu thập và bảo toàn bằng chứng. Bên cạnh đó việc sao chép, chia sẻ trái phép diễn ra nhanh chóng và lan rộng, khiến chủ thể quyền gặp thử thách khi thống kê mức độ thiệt hại thực tế để làm cơ sở yêu cầu bồi thường.

Do đó, trước khi công bố tác phẩm trên các nền tảng số, để bảo vệ quyền tác giả của mình, các tác giả cần:

Thứ nhất, cần lưu giữ đầy đủ bằng chứng về quá trình sáng tạo như bản nháp, tệp gốc có ghi ngày tháng. Đây là cơ sở quan trọng để chứng minh quyền ưu tiên khi xảy ra tranh chấp.

Thứ hai, nên thông báo bản quyền rõ ràng bằng hành động chèn dòng thông báo bản quyền đầy đủ vào tác phẩm nhằm cho người khác biết tác phẩm của bạn được bảo hộ và không được tự do sử dụng.

Thứ ba, đăng ký bản quyền tác giả tại Cục Bản quyền tác giả. Giấy chứng nhận đăng ký quyền tác giả không phải là điều kiện để phát sinh quyền, nhưng là bằng chứng pháp lý vững chắc khi có tranh chấp.

Cũng theo quy định tại Nghị định 131/2013/NĐ-CP (đã được sửa đổi, bổ sung), hầu hết các hành vi xâm phạm quyền tác giả nếu chưa đến mức gây hậu quả nghiêm trọng sẽ bị xử phạt hành chính. Các hành vi này bao gồm cả vi phạm quyền nhân thân và quyền tài sản của tác giả hoặc chủ sở hữu quyền mà không được sự cho phép và không thuộc các trường hợp ngoại lệ.

Với quyền nhân thân, những hành vi như tự ý sửa chữa, cắt xén, xuyên tạc tác phẩm gây phương hại đến danh dự, uy tín của tác giả hay mạo danh tác giả đều có thể bị xử phạt. Trong khi đó, đối với quyền tài sản, những hành vi như sao chép, phân phối, nhập khẩu bản sao tác phẩm, truyền đạt tác phẩm lên mạng internet hoặc cố ý xóa, thay đổi thông tin quản lý quyền đều bị coi là vi phạm.

Mức phạt tiền sẽ tùy theo tính chất, mức độ vi phạm. Với cá nhân, mức phạt dao động từ 03 triệu đến 35 triệu đồng, tùy hành vi cụ thể; tổ chức vi phạm sẽ chịu mức phạt gấp đôi. Chẳng hạn, hành vi sao chép tác phẩm không phép có thể bị phạt từ 15 đến 35 triệu đồng, còn truyền đạt tác phẩm lên mạng trái phép có thể bị phạt từ 10 đến 30 triệu đồng.