Trong thời đại mà tài sản trí tuệ là “chìa khóa vàng’’ của tăng trưởng bền vững, quyền sở hữu trí tuệ trở thành nền tảng sống còn để doanh nghiệp khẳng định vị thế và bảo vệ thành quả đổi mới. Song song đó, tình trạng vi phạm quyền SHTT vẫn gia tăng với nhiều thủ đoạn ngày càng phức tạp. Việc nắm vững các quy định pháp luật về xử lý vi phạm không chỉ giúp chủ thể quyền chủ động phòng ngừa rủi ro mà còn góp phần xây dựng môi trường cạnh tranh công bằng và minh bạch.
1. Khái quát về hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ
Theo Điều 5 Nghị định 105/2006/NĐ-CP, một hành vi được xem là xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ khi đáp ứng đủ các điều kiện sau:
- Đối tượng bị xem xét thuộc phạm vi các đối tượng đang được bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ;
- Có yếu tố xâm phạm trong đối tượng xem xét;
- Người thực hiện hành vi không phải là chủ thể quyền sở hữu trí tuệ và không phải là người được pháp luật hoặc cơ quan có thẩm quyền cho phép theo quy định pháp luật;
- Hành vi xảy ra tại Việt Nam.
2. Những tranh chấp quyền sở hữu trí tuệ phổ biến
- Tranh chấp về nhãn hiệu
Đây là dạng tranh chấp phổ biến nhất trong thực tiễn thương mại. Các tranh chấp thường xảy ra khi một cá nhân hoặc tổ chức sử dụng nhãn hiệu trùng hoặc tương tự đến mức gây nhầm lẫn với nhãn hiệu đã được bảo hộ. Đặc biệt, nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa chưa kịp đăng ký bảo hộ nhãn hiệu đã bị đối thủ chiếm dụng, đăng ký trước với mục đích giành quyền khai thác hoặc làm công cụ gây sức ép thương mại. - Tranh chấp quyền tác giả
Các tranh chấp liên quan đến quyền tác giả diễn ra phổ biến trong các lĩnh vực như xuất bản, âm nhạc, mỹ thuật, phần mềm máy tính, báo chí và truyền thông. Hành vi vi phạm thường bao gồm sao chép, sửa đổi, khai thác hoặc phân phối tác phẩm mà không có sự đồng ý của tác giả, hoặc cố ý không ghi tên tác giả khi công bố, sử dụng tác phẩm. - Tranh chấp về sáng chế và kiểu dáng công nghiệp
Tranh chấp dạng này xảy ra khi có hành vi sử dụng, sản xuất, phân phối hoặc kinh doanh sản phẩm mang tính kỹ thuật hoặc hình thức bên ngoài trùng hoặc tương tự với sáng chế, kiểu dáng đã được bảo hộ. Những vụ việc này phổ biến trong các ngành công nghiệp như cơ khí, điện tử, công nghệ, thời trang và tiêu dùng. - Tranh chấp tên miền Internet
Cùng với sự phát triển của thương mại điện tử, tranh chấp tên miền trở thành vấn đề pháp lý đáng chú ý. Một số cá nhân, tổ chức đăng ký tên miền trùng hoặc gần giống với nhãn hiệu nổi tiếng nhằm mục đích gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng, hoặc đòi tiền chuộc tên miền. Đây là một hình thức cạnh tranh không lành mạnh có thể gây thiệt hại đáng kể cho các doanh nghiệp chưa kịp đăng ký tên miền tương ứng với nhãn hiệu của mình. - Tranh chấp về bí mật kinh doanh
Bí mật kinh doanh là những thông tin có giá trị thương mại như công thức, quy trình, dữ liệu khách hàng, chiến lược kinh doanh… Các tranh chấp thường phát sinh khi thông tin bị tiết lộ hoặc sử dụng trái phép bởi nhân viên cũ, đối tác hoặc bên thứ ba, gây tổn thất lớn cho doanh nghiệp. Việc chứng minh yếu tố bí mật và hành vi vi phạm trong các vụ việc này thường khá phức tạp, đòi hỏi thu thập chứng cứ chặt chẽ. - Tranh chấp hợp đồng chuyển giao quyền SHTT
Một dạng tranh chấp khác cũng thường gặp là tranh chấp liên quan đến việc chuyển nhượng hoặc cấp phép quyền SHTT không minh bạch, thiếu điều kiện rõ ràng trong hợp đồng. Các bên có thể xảy ra bất đồng về phạm vi quyền sử dụng, thời hạn, lãnh thổ áp dụng, nghĩa vụ thanh toán… làm phát sinh khiếu kiện.
3. Các hình thức xử lý vi phạm quyền sở hữu trí tuệ
Hiện nay, theo quy định tại Điều 199 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 thì tùy vào tính chất, mức độ xâm phạm có thể bị xử lý bằng các biện pháp sau:
3.1. Biện pháp dân sự
Biện pháp dân sự được áp dụng để xử lý hành vi xâm phạm theo yêu cầu của chủ thể quyền sở hữu trí tuệ hoặc của các tổ chức, cá nhân bị thiệt hại do hành vi xâm phạm gây ra, kể cả khi hành vi đó đã hoặc đang bị xử lý bằng biện pháp hành chính hoặc biện pháp dân sự
Theo Điều 202 Luật SHTT 2005 (sửa đổi, bổ sung 2022), người bị xâm phạm có thể khởi kiện tại Tòa án để yêu cầu:
- Buộc chấm dứt hành vi xâm phạm;
- Buộc xin lỗi, cải chính công khai;
- Buộc thực hiện nghĩa vụ dân sự
- Buộc bồi thường thiệt hại trên cơ sở chứng minh được thiệt hại thực tế;
- Buộc tiêu hủy hoặc buộc phân phối hoặc đưa vào sử dụng không nhằm mục đích thương mại đối với hàng hoá, nguyên liệu, vật liệu và phương tiện được sử dụng chủ yếu để sản xuất, kinh doanh hàng hoá xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ với điều kiện không làm ảnh hưởng đến khả năng khai thác quyền của chủ thể quyền sở hữu trí tuệ.
3.2. Biện pháp hành chính
Theo quy định tại Điều 211 Luật SHTT (sửa đổi, bổ sung 2009) đã quy định rõ các hành vi xâm phạm quyền SHTT bị xử phạt hành chính gồm:
- Xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ gây thiệt hại cho tác giả, chủ sở hữu, người tiêu dùng hoặc cho xã hội;
- Sản xuất, nhập khẩu, vận chuyển, buôn bán hàng hóa giả mạo về sở hữu trí tuệ hoặc giao cho người khác thực hiện hành vi này;
- Sản xuất, nhập khẩu, vận chuyển, buôn bán, tàng trữ tem, nhãn hoặc vật phẩm khác mang nhãn hiệu hoặc chỉ dẫn địa lý giả mạo hoặc giao cho người khác thực hiện hành vi này.
Chính phủ ban hành các quy định chi tiết về các hành vi vi phạm hành chính, các hình thức và mức phạt cụ thể, cùng với thủ tục xử phạt. Theo đó, quy định tại các Nghị định bao gồm Nghị định 99/2013/NĐ-CP, Nghị định 131/2013/NĐ-CP, Nghị định Nghị định 31/2016/NĐ-CP, Nghị định 129/2021/NĐ-CP thì:
- Hình thức xử phạt chính:
- Cảnh cáo:Được áp dụng đối với các hành vi vi phạm ít nghiêm trọng, chưa gây hậu quả lớn hoặc do lỗi vô ý.
- Phạt tiền:Là hình thức xử phạt phổ biến nhất, với mức phạt phụ thuộc vào hành vi cụ thể, mức độ vi phạm, đối tượng bị xâm phạm (quyền tác giả, quyền liên quan, nhãn hiệu, sáng chế, kiểu dáng công nghiệp…). Mức phạt tiền có thể lên đến 20.000.000 đồng đối với từng quy định về hành vi xâm phạm quyền SHTT.
- Hình thức xử phạt bổ sung:Tùy theo tình chất, mức độ xâm phạm thì chủ thể xâm phạm quyền SHTT còn có thể bị áp dụng một số hình thức xử phạt bổ sung như
- Tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính, hàng hóa giả mạo quyền SHTT.
- Tước quyền sử dụng giấy phép, chứng chỉ hành nghề hoặc đình chỉ hoạt động kinh doanh có thời hạn.
- Buộc thay đổi tên doanh nghiệp, tên miền, tên thương mại nếu những yếu tố này xâm phạm quyền SHTT.
- Biện pháp khắc phục hậu quả:
- Buộc loại bỏ yếu tố vi phạmtrên hàng hóa, bao bì, phương tiện kinh doanh, tài liệu quảng cáo hoặc phương tiện dịch vụ.
- Buộc tiêu hủy tang vật, phương tiện vi phạm hành chínhcó nguy cơ gây hại đến sức khỏe con người, vật nuôi, cây trồng hoặc môi trường.
- Buộc cải chính công khaiđối với thông tin sai lệch hoặc hành vi xâm phạm ảnh hưởng đến danh dự, uy tín của chủ thể quyền.
- Buộc thu hồi hàng hóa vi phạmđang lưu thông trên thị trường.
- Buộc chuyển giao quyền sở hữu hoặc quyền sử dụng đối tượng SHTTcho chủ thể quyền bị xâm phạm trong một số trường hợp cụ thể.
- Buộc nộp lại số lợi bất hợp pháp có đượctừ hành vi vi phạm quyền SHTT.
3.3. Biện pháp hình sự
Theo quy định tại Điều 212 Luật SHTT (sửa đổi, bổ sung 2022) thì cá nhân, pháp nhân thương mại thực hiện hành vi xâm phạm quyền SHTT có đủ yếu tố cấu thành tội phạm thì bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Do đó, căn cứ vào Điều 225 và 226 Bộ luật Hình sự 2015:
- Cá nhân vi phạm có thể bị phạt tiền, cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù đến 3 năm (trong một số trường hợp lên đến 5 năm), hoặc có thể bị phạt tiền từ 50.000.000 đồng đến 300.000.000 đồng;
- Pháp nhân thương mại vi phạm có thể bị phạt tiền lên đến 3 tỷ đồng, đình chỉ hoạt động hoặc bị cấm kinh doanh vĩnh viễn trong lĩnh vực vi phạm.
