Đăng bởi Matthew Rimmer: Giáo sư Luật Sáng tạo và Sở hữu Trí tuệ, Khoa Luật, Đại học Công nghệ Queensland (QUT), Brisbane, Úc

Năm 2011, nước Úc đã thông qua một quyết định mang tính bước ngoặt quy định về bao bì đơn giản của các sản phẩm thuốc lá. Vào thời điểm đó, Bộ trưởng Bộ Y tế  Úc, Nicola Roxon, giải thích Chính phủ Úc sẽ thực hiện cam kết tuyệt đối liên quan đến việc giảm số bệnh nhân và các ca tử vong liên quan đến thuốc lá: “Chúng tôi muốn giúp bảo vệ người dân Úc. Đó là lý do tại sao chúng tôi sẵn sàng dẫn đầu thế giới về việc giải quyết vấn nạn liên quan đến hút thuốc. Sau khi được ban hành, luật về bao bì thuốc lá này sẽ là những quy định cứng rắn nhất trên thế giới về quảng cáo thuốc lá” - Cô nói.

Theo đó, luật pháp yêu cầu các sản phẩm thuốc lá phải được bán trong các gói màu nâu sẫm, xỉn màu và không có logo. Việc thông qua Đạo luật Bao bì Thuốc lá đơn giản 2011 đã được Úc thực hiện theo Công ước Khung của WHO về Kiểm soát Thuốc lá (Tobacco Control). Bao bì đơn giản của các sản phẩm thuốc lá là một trong những biện pháp tùy chọn được nêu tại các hướng dẫn của Công ước này.

Bộ trưởng Roxon giải thích rằng thuốc lá dường như được sử dụng để gây chết người và trong tiến trình giảm thiểu việc hút thuốc lá, nó vẫn là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong và bệnh tật, đồng thời cướp đi hơn 15.000 sinh mạng mỗi năm ở Úc.

Hiệu lực văn bản pháp luật

Chính phủ Úc đã bảo vệ thành công vụ kiện liên quan đến bao bì đơn giản của sản phẩm thuốc lá tại Tòa án tối cao Úc (JT International SA v Commonwealth of Australia [2012] HCA 43 (ngày 5 tháng 10 năm 2012). Trong vụ việc này, phía nguyên đơn cho rằng Đạo luật đã chiếm lợi thế thương mại lớn có trong các nhãn hiệu của họ và bằng cách ban hành nó, Khối thịnh vượng chung Úc đã “có được quyền sở hữu trí tuệ và lợi thế thương mại bên cạnh các điều khoản luật”. Tuy nhiên theo đa số 6-1, Tòa án tối cao Úc nhận thấy “Mặc dù đạo Luật quy định quyền sở hữu trí tuệ (IP) của nguyên đơn và áp dụng các biện pháp kiểm soát đối với việc đóng gói và trình bày các sản phẩm thuốc lá, nhưng nó không mang lại lợi ích hay quyền lợi độc quyền cho Liên bang hoặc bất kỳ người nào khác.”

Chính phủ Úc  đã thắng thế trong một thách thức của Philip Morris (Philip Morris Asia Ltd v Australia, PCA Case số 2012-12) về một yêu cầu trọng tài giải quyết tranh chấp giữa các nhà đầu tư theo Hiệp định Úc-Hồng Kông về Xúc tiến và Bảo vệ đầu tư năm 1993. Toà án cho rằng yêu sách của Philip Morris Asia đã lạm dụng quy trình.

Việc giành phần thắng trong tranh chấp này khiến Chính phủ Úc tự tin rằng họ cũng sẽ thành công trong các tranh chấp về bao bì sản phẩm thuốc lá được đưa ra trước Hội đồng giải quyết tranh chấp của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) thuộc Cộng hòa Dominican, Honduras, Cuba, Indonesia và Ukraine. Các quốc gia này  đều là những nhà sản xuất thuốc lá lớn trên thế giới - tuyên bố rằng bao bì đơn giản của các sản phẩm thuốc lá sẽ gây hậu quả nghiêm trọng về kinh tế đối với họ và các biện pháp đó là trái với quy định của WTO về quyền sở hữu trí tuệ (đặc biệt là liên quan đến nhãn hiệu, nhằm cho phép người tiêu dùng phân biệt sản phẩm giữa các công ty khác nhau) và các rào cản kỹ thuật đối với thương mại.

Năm 2012, Bộ trưởng Thương mại Úc Craig Emerson cho biết “Úc sẽ bảo vệ mạnh mẽ quyền của họ để bảo vệ sức khỏe cộng đồng thông qua các bao bì thiết kế đơn giản của các sản phẩm thuốc lá”, đồng thời Chính phủ cũng tin tưởng các quy định về bao bì đơn giản là phù hợp với các quy định WTO của Úc .

Những gì ông nói đã chứng minh cho sự thật. Tháng 7 năm 2018, Úc đã giành được một chiến thắng vang dội khi hội đồng giải quyết tranh chấp WTO đưa ra quyết định của mình. Phán quyết mang tính chất phức tạp và mạnh mẽ cùng các bản phụ lục của nó, không nghi ngờ gì, đã thu hút rất nhiều phân tích pháp lý. Bài viết này sẽ tóm tắt lại các phản ứng tức thời tại thời điểm đó. Sau khi đề cập những lập luận đầu tiên về việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng thông qua việc thiết kế bao bì sản phẩm thuốc lá đơn giản, bài viết này sẽ xem xét các tuyên bố khác như Đạo luật Úc không phù hợp với Hiệp định về các khía cạnh thương mại liên quan đến quyền sở hữu trí tuệ (TRIPS), Thỏa thuận về các rào cản kỹ thuật đối với thương mại ( TBT) và Thỏa thuận chung về Thuế quan và Thương mại (GATT). Bài viết sẽ được kết thúc bằng một cuộc thảo luận về các phản ứng đối với quyết định và triển vọng về  kháng cáo của Cộng hòa Dominican và Honduras chống lại phán quyết này.

1. Bao bì đơn giản của các sản phẩm thuốc lá: Một biện pháp y tế công cộng

Úc đã biện minh việc đóng gói các sản phẩm thuốc lá đơn giản là một biện pháp y tế công cộng hợp pháp để giải quyết các vấn nạn về thuốc lá tại Úc. Hội đồng WTO đã đồng ý, khẳng định rằng nó sẽ giúp giảm việc sử dụng các sản phẩm thuốc lá ở Úc.

Hội đồng đã chỉ ra bằng chứng cho thấy tỷ lệ hút thuốc nói chung ở Úc tiếp tục giảm sau khi áp dụng các biện pháp [bao bì đơn giản], và thậm chí là giảm nhanh chóng. Sự sụt giảm này cũng được thể hiện trong doanh số bán thuốc lá sau khi áp dụng các biện pháp này.

2. Hiệp định về các rào cản kỹ thuật đối với thương mại

TBT tìm cách để đảm bảo rằng các quy định, tiêu chuẩn và quy trình kỹ thuật không tạo ra các rào cản không cần thiết đối với thương mại. Hội đồng cho rằng những người khiếu nại đã không chứng minh được biện pháp sử dụng bao bì đơn giản cho thuốc lá của Úc sẽ hạn chế thương mại hơn mức cần thiết để đạt được mục tiêu hợp pháp, cụ thể là “cải thiện sức khỏe cộng đồng bằng cách giảm sử dụng và tiếp xúc với thuốc lá." Hội đồng cũng nhận thấy rằng các biện pháp này là hạn chế thương mại chỉ trong chừng mực mà chúng dẫn đến việc giảm khối lượng nhập khẩu. Như vậy, các biện pháp này không mâu thuân với TBT (Điều 2.2).

Khi đưa ra quyết định của mình, hội đồng đã xem xét các lựa chọn thay thế hạn chế thương mại, như tăng tuổi mua hợp pháp tối thiểu, tăng thuế đối với các sản phẩm thuốc lá, cải thiện các chiến dịch marketing cộng đồng hay nên kết hợp tất cả các biện pháp đó. Tuy nhiên, hội đồng đã đi đến kết luận rằng, bản chất của các rủi ro phát sinh là sức khỏe cộng đồng sẽ không được cải thiện, bởi việc sử dụng hoặc tiếp xúc với các sản phẩm thuốc lá sẽ không giảm, và hậu quả của việc sử dụng và tiếp xúc như vậy là đặc biệt nghiêm trọng.

3. Hiệp định TRIPS

Hiệp định TRIPS đã thiết lập các quy tắc tối thiểu để bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, bao gồm nhãn hiệu, bằng sáng chế và bản quyền. Phán quyết của Hội đồng phán quyết về bao bì đơn giản của các sản phẩm thuốc lá liên quan đến Thỏa thuận này có ý nghĩa và có ảnh hưởng lớn khi xem xét mối quan hệ giữa IP, y tế công cộng và thương mại.

Hội đồng đã xem xét và bác bỏ một số tuyên bố cho rằng bao bì đơn giản của các sản phẩm thuốc lá không phù hợp với các điều khoản của TRIPS. Theo Điều 6 Hiệp định Paris về bảo hộ sở hữu công nghiệp được đưa vào TRIPS (Điều 2.1), những người khiếu nại đã không chứng minh được như trong cáo buộc, Úc không chấp nhận nộp đơn và bảo hộ như mọi thương hiệu đã đăng ký hợp lệ trong nước xuất xứ; do đó, các biện pháp đóng gói bao bì thuốc lá đơn giản không mâu thuẫn với quy định đó. Hội đồng cũng bác bỏ tuyên bố bản chất của hàng hóa được áp dụng các biện pháp, cụ thể là các sản phẩm thuốc lá, đã tạo ra trở ngại cho việc đăng ký nhãn hiệu, và do đó đã vi phạm Điều 15.4 của TRIPS.

Hơn nữa, Hội đồng cũng bác bỏ tuyên bố cho rằng các biện pháp đóng gói đơn giản là không phù hợp với Điều 16 của TRIPS. Những người khiếu nại cho rằng biện pháp này đã ngăn chủ sở hữu nhãn hiệu thuốc lá đăng ký ngăn chặn việc sử dụng trái phép nhãn hiệu trùng hoặc nhãn hiệu tương tự trên các sản phẩm trùng hoặc tương tự, trong đó việc sử dụng này sẽ gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng. Hội đồng cho rằng những người khiếu nại đã không chứng minh được biện pháp sử dụng bao bì đơn giản sẽ ngăn chặn các nhãn hiệu thuốc lá được biết đến rộng rãi hoặc ngăn chặn nhãn hiệu đó duy trì việc được biết đến rộng rãi. Như vậy, chúng không mâu thuẫn với Điều 16.3 của TRIPS.

Liên quan đến Điều 20 của TRIPS, hội đồng cho rằng những người khiếu nại đã không chứng minh được biện pháp này vô hiệu hóa việc sử dụng nhãn hiệu thuốc lá trong quá trình buôn bán. Nhận thức được tầm quan trọng của sức khỏe cộng đồng và sự cần thiết của các biện pháp kiểm soát thuốc lá hiệu quả, giúp giảm bớt gánh nặng sức khỏe liên quan đến thuốc lá, hội đồng cũng lưu ý thêm Điều 8.1 của Hiệp định TRIPS đã làm sáng tỏ các lợi ích xã hội có thể làm cơ sở để biện minh cho biện pháp này theo quy định cụ thể tại Điều 20, đồng thời công nhận sức khỏe cộng đồng là một lợi ích xã hội.

Hội đồng cũng lưu ý rằng, đoạn 5 của Tuyên bố DOHA đề cập đến 'từng điều khoản của Thỏa thuận TRIPS' theo đối tượng và mục đích của Thỏa thuận, như được thể hiện cụ thể trong các mục tiêu và nguyên tắc của nó, trong đó có bao gồm Điều 8. Trong đó chỉ ra rằng các Thành viên của WTO đã nhấn mạnh tầm quan trọng của sức khỏe cộng đồng là mối quan tâm chính của chính sách theo Đoạn 4 Tuyên bố Doha (7.2587-7.2588).

Liên quan đến Điều 10 Hiệp định Paris (1967), tại TRIPS là Điều 2.1, hội đồng bác bỏ tuyên bố rằng biện pháp sử dụng bao bì đơn giản buộc các chủ thể trong thị trường có hành vi cạnh tranh không lành mạnh, hoặc Úc đã không cung cấp sự bảo hộ để chống lại hành vi cạnh tranh không lành mạnh.

Hội đồng cũng bác bỏ lập luận về tác động tiềm tàng của việc đóng gói các sản phẩm thuốc lá đơn giản lên các chỉ dẫn địa lý – ví dụ như “Cuba của Habanos”. Hội đồng cho rằng những người khiếu nại đã không chứng minh được rằng, sự bảo vệ mà GIs [chỉ dẫn địa lý] theo pháp luật Úc, bao gồm cả các biện pháp chung để bảo vệ người tiêu dùng nhằm giải quyết các hành vi gây hiểu lầm hoặc hành vi vi phạm phổ biến, ngay lập tức đã được bãi bỏ trước ngày 1 tháng 1 năm 1995 như 1 kết quả của biện pháp  này.

4. Hiệp định chung về thuế quan và thương mại

Hội đồng cũng nhận thấy Cuba, một nhà sản xuất xì gà lớn, đã không chứng minh được rằng sự hạn chế bởi việc áp dụng biện pháp đóng gói đơn giản sẽ dẫn đến việc giảm giá trị của dấu hiệu Habanos và Dấu bảo hành của Chính phủ Cuba theo định nghĩa tại Điều IX: 4 của GATT (1984).

Các phản ứng

Trong một thông cáo báo chí sau phán quyết của Hội đồng, Bộ trưởng Bộ Thương mại, Du lịch và Đầu tư Úc, Steven Ciobo, và Bộ trưởng Bộ Y tế Nông thôn Úc, Bridget McKenzie, đã ca ngợi quyết định này là một chiến thắng vang dội.

Các Bộ trưởng đã tái khẳng định chính phủ Úc đã thuyết phục được quy định bao bì thuốc lá đơn giản là một biện pháp hợp pháp nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng, nó hoàn toàn tôn trọng trách nhiệm về thương mại và đầu tư quốc tế của Úc. Họ tiếp tục nhắc lại sự sẵn sàng của Chính phủ để bảo vệ bất kỳ kháng cáo nào có thể xuất hiện để đáp lại phán quyết của hội đồng WTO.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã hoan nghênh quyết định này, lưu ý rằng họ cũng đã hứa về việc đẩy nhanh sử dụng bao bì đơn giản trên toàn cầu.

Tiến sĩ Kelly Henning, người đứng đầu Chương trình Sức khỏe Cộng đồng của Bloomberg Philanthropies, cho biết phán quyết này là một chiến thắng quan trọng đối với sức khỏe cộng đồng, và giúp tạo ra lộ trình cho các quốc gia khác áp dụng luật đóng gói đơn giản - một chiến lược được chứng minh là giúp giảm tình trạng sử dụng các sản phẩm thuốc lá.

Về phần mình, ngành công nghiệp thuốc lá và Hiệp hội nhãn hiệu quốc tế (INTA) đã vô cùng thất vọng với phán quyết.

Về ý nghĩa của phán quyết đối với hoạt động của hội đồng WTO, Ukraine đã đình chỉ hành động chống lại Úc trong quá trình tranh luận. Honduras và, sau đó là Cộng hòa Dominican, vẫn đang kháng cáo phán quyết này, trong khi đó Indonesia và Cuba đã quyết định không làm như vậy. Theo ghi nhận của Trung tâm thương mại và phát triển bền vững quốc tế (ICTSD), một phán quyết cuối cùng từ Cơ quan phúc thẩm của WTO có thể mất nhiều năm, vì cả sự phức tạp của vụ án, cũng như các hạn chế về tài nguyên. Trong bối cảnh đó, quá trình kháng cáo có thể sẽ tiếp tục trong một thời gian.

Bối cảnh quốc tế đang thay đổi

Kể từ khi Úc thông qua quyết định mang tính bước ngoặt này, nhiều quốc gia khác  đã thực hiện các biện pháp tương tự,  bao gồm Pháp, Ireland, New Zealand, Na Uy và Vương quốc Anh. Một nửa các quốc gia khác đã ban hành luật về sử dụng bao bì thuốc lá đơn giản - và sẽ thực hiện chế độ này trong tương lai. Canada, Georgia, Hungary, Mauritius, Slovenia và Uruguay cũng nằm trong nhóm này. Theo sau phán quyết của hội đồng WTO, các quốc gia khác có thể sẽ làm theo. Bỉ, Colombia, Phần Lan, Singapore, Nam Phi, Sri Lanka và Thụy Điển đang chính thức xem xét quy định về bao bì đơn giản.

Khi các chính phủ trên thế giới cố gắng giải quyết các thách thức về sức khỏe cộng đồng, trong đó liên quan đến các ca bệnh và tử vong vì thuốc lá, và khi ngày càng có nhiều hướng dẫn về cách quản lý mối quan hệ giữa IP, y tế công cộng và thương mại quốc tế một cách hiệu quả, có vẻ như bao bì đơn giản cho sản phẩm thuốc lá sẽ trở thành một tiêu chuẩn toàn cầu.