Trong bối cảnh toàn cầu hóa và thương mại quốc tế phát triển mạnh mẽ, vi phạm quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) trở thành một vấn nạn nhức nhối, gây thiệt hại nghiêm trọng cho các doanh nghiệp, người tiêu dùng và nền kinh tế quốc gia. Từ hàng hóa giả mạo nhãn hiệu, xâm phạm bản quyền cho đến các sản phẩm sao chép thiết kế công nghiệp, tất cả đều đang ngày càng phổ biến. Giữa vòng xoay đó, lực lượng Hải quan đóng một vai trò then chốt, là tuyền phòng thủ biên giới không thể thiếu trong cuộc chiến cam go này.
1. Hải quan trong đấu tranh xử lý vi phạm sở hữu trí tuệ
Hải quan là lực lượng giữ vai trò quan trọng trong việc kiểm soát hàng hóa và phương tiện qua lại biên giới. Theo Luật Hải quan hiện hành, cơ quan hải quan có nhiệm vụ quản lý hoạt động xuất nhập khẩu, đảm bảo thực thi đúng quy định về thuế, đồng thời phát hiện và ngăn chặn các hành vi buôn lậu, gian lận thương mại. Không chỉ dừng lại ở vai trò quản lý cửa khẩu, hải quan còn là một trong những “lá chắn” đầu tiên trong việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ – yếu tố ngày càng quan trọng trong thương mại và cạnh tranh toàn cầu.
Bên cạnh đó, một điểm đáng chú ý trong giai đoạn tới là sự thay đổi lớn trong cơ cấu tổ chức của ngành Hải quan theo Nghị định 29/2025/NĐ-CP có hiệu lực từ ngày 1/3/2025. Theo đó, Tổng cục Hải quan – đơn vị trước đây chịu trách nhiệm trực tiếp về hoạt động quản lý và kiểm soát hải quan trên toàn quốc – sẽ không còn tồn tại. Thay vào đó, các Cục Hải quan sẽ được tổ chức trực thuộc Bộ Tài chính với chức năng, nhiệm vụ được quy định rõ ràng hơn và phù hợp với yêu cầu cải cách, hiện đại hóa ngành. Trong đó, Điều 3 Quyết định 382/QĐ-BTC năm 2025 quy định Cục Hải quan được tổ chức từ Trung ương đến địa phương theo mô hình 03 cấp:
- Cục Hải quan tại Trung ương, gồm 12 đơn vị;
- Chi cục Hải quan tại địa phương được tổ chức theo 20 khu vực;
- Hải quan cửa khẩu/ngoài cửa khẩu trực thuộc Chi cục Hải quan khu vực.
2. Vai trò cốt lõi của Hải quan trong công tác bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ
Hải quan thực hiện đa dạng các chức năng, nhiệm vụ để bảo vệ SHTT tại biên giới, thể hiện qua các khía cạnh chính sau:
2.1. Ngăn chặn trực tiêp và kịp thời hàng hóa xâm phạm quyền SHTT tại biên giới
Đây là vai trò nền tảng của Hải quan, với thẩm quyền kiểm tra, giám sát, kiểm soát hải quan đối với hàng hóa xuất nhập khẩu, quá cảnh và phương tiện vận tải, Hải quan có khả năng phát hiện và ngăn chặn các lô hàng có dấu hiệu vi phạm quyền SHTT ngay từ khâu đầu tiên, trước khi chúng có thể thâm nhập vào thị trường nội địa hoặc phân phối ra quốc tế. Các biện pháp bao gồm:
- Kiểm tra hồ sơ, chứng từ:Rà soát tính hợp pháp, hợp lệ của các giấy tờ liên quan đến quyền SHTT (giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu, bản quyền, kiểu dáng công nghiệp).
- Kiểm tra thực tế hàng hóa:Áp dụng các nghiệp vụ chuyên sâu và công nghệ hỗ trợ để nhận diện dấu hiệu làm giả, làm nhái, vi phạm kiểu dáng công nghiệp, hoặc sao chép bản quyền.
- Áp dụng biện pháp kiểm soát biên giới:Thực hiện các biện pháp như đình chỉ làm thủ tục hải quan, tạm giữ hàng hóa theo yêu cầu của chủ thể quyền hoặc khi phát hiện có dấu hiệu vi phạm rõ ràng.
2.2. Phát hiện và xử lý vi phạm hành chính, hỗ trợ xử lý hình sự
Khi có cơ sở xác định hàng hóa vi phạm SHTT, Hải quan tiến hành các biện pháp xử lý theo quy định của pháp luật. Cụ thể:
- Xử phạt vi phạm hành chính:Áp dụng các chế tài xử phạt theo quy định của pháp luật về xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực SHTT.
- Phối hợp xử lý hình sự:Đối với các trường hợp vi phạm có dấu hiệu hình sự hoặc đạt mức độ nghiêm trọng theo quy định của Bộ luật Hình sự, Hải quan có trách nhiệm chuyển giao hồ sơ, tang vật và thông tin liên quan cho các cơ quan tiến hành tố tụng (Công an, Viện kiểm sát) để tiếp tục điều tra, truy tố theo thẩm quyền.
2.3. Bảo vệ quyền lợi hợp pháp của chủ thể quyền SHTT
Hành động kiên quyết của Hải quan bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể quyền SHTT , bao gồm doanh nghiệp, cá nhân sáng tạo. Việc ngăn chặn hiệu quả hàng giả, hàng nhái không chỉ giảm thiểu thiệt hại về doanh thu mà còn góp phần bảo toàn uy tín, giá trị thương hiệu trên thị trường, khuyến khích hoạt động đổi mới, sáng tạo. Hơn nữa, hoạt động đấu tranh của Hải quan không chỉ dừng lại ở việc thực thi pháp luật mà còn mang ý nghĩa kinh tế – xã hội sâu sắc:
- Đối với chủ thể quyền SHTT:Giúp bảo vệ giá trị thương hiệu, uy tín sản phẩm, và giảm thiểu thiệt hại về doanh thu do hàng giả, hàng nhái gây ra, qua đó khuyến khích hoạt động đầu tư, sáng tạo và phát triển bền vững.
- Đối với người tiêu dùng:Ngăn chặn hiệu quả các sản phẩm kém chất lượng, không rõ nguồn gốc, tiềm ẩn rủi ro cho sức khỏe và an toàn, đảm bảo quyền lợi của người tiêu dùng được mua sắm các sản phẩm chính hãng, chất lượng.
2.4. Góp phần tạo nên môi trường kinh doanh minh bạch và công bằng
Vi phạm SHTT làm méo mó thị trường, tạo ra sự cạnh tranh không lành mạnh và cản trở sự phát triển của các doanh nghiệp chân chính. Bằng cách ngăn chặn và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm, Hải quan góp phần tạo lập một sân chơi bình đẳng, khuyến khích đổi mới, sáng tạo, từ đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và thu hút đầu tư nước ngoài.
3. Những thách thức mà Hải quản phải đối mặt khi xử lý vi phạm
Mặc dù vai trò của Hải quan trong việc xử lý vi phạm về Sở hữu trí tuệ là không thể phủ nhận, tuy nhiên công tác phòng, chống vi phạm SHTT vẫn đối mặt với nhiều thách thức:
- Tính chất tinh vi của vi phạm:Các đối tượng làm giả ngày càng sử dụng công nghệ tiên tiến, thủ đoạn tinh vi trong sản xuất và vận chuyển, gây khó khăn cho công tác phát hiện và chứng minh vi phạm.
- Thiếu thông tin và sự phối hợp:Khả năng tiếp cận thông tin kịp thời từ chủ thể quyền và sự phối hợp chưa đồng bộ giữa các cơ quan thực thi quyền SHTT đôi khi còn hạn chế.
- Nguồn lực hạn chế:Áp lực về nguồn nhân lực có chuyên môn sâu, trang thiết bị kiểm tra, giám định hiện đại chưa đáp ứng đủ yêu cầu của thực tiễn.
- Khung pháp lý và hội nhập:Sự phát triển nhanh chóng của các loại hình vi phạm SHTT đòi hỏi khung pháp lý cần được cập nhật liên tục để bắt kịp tình hình và phù hợp với các cam kết quốc tế.
4. Kết luận:
Hải quan đóng vai trò là “người gác cổng” quan trọng, trực tiếp bảo vệ quyền SHTT, góp phần xây dựng một môi trường kinh doanh công bằng, minh bạch và phát triển bền vững. Việc không ngừng nâng cao năng lực và hiệu quả hoạt động của lực lượng này là yếu tố then chốt để Việt Nam hội nhập thành công vào nền kinh tế toàn cầu và bảo vệ lợi ích quốc gia trong kỷ nguyên số.
