(Baohothuonghieu.com) - Bảo vệ nhà đầu tư là một trong những mục tiêu quan trọng và cơ bản nhất mà cơ quan quản lý nhà nước đang hướng đến, nhằm phát triển thị trường chứng khoán (TTCK) ổn định, công bằng và bền vững. Khuôn khổ pháp lý để bảo vệ nhà đầu tư đã có nhưng nhìn chung chưa rõ ràng, chưa đem lại nhiều hiệu quả thực tế. 

Liên quan đến thực trạng này, Tạp Chí Đầu tư Tài chính đã có cuộc trao đổi với luật sư Nguyễn Thị Thu, Đoàn Luật sư Thành phố Hà Nội. 

KỲ THƯ (THỰC HIỆN) 

Vừa qua, liên tục các vụ việc thổi giá cổ phiếu,  thao túng TTCK bị khởi tố điều tra, ví như vụ vợ  chồng CEO Chứng khoán APEC thổi giá cổ phiếu  gấp 6 lần, “lùa gà” thu lợi 157 tỷ đồng. Luật sư  đánh giá như thế nào về vấn đề này và nguyên  nhân nào dẫn đến tình trạng này? 

Hiện nay, TTCK ngày càng phát triển, theo đó, các hành vi về  thao túng TTCK ngày càng tinh vi và phức tạp  hơn. Trên thực tế, rất dễ thực hiện hành vi gian  lận, thao túng TTCK mà việc phát hiện, xử lý  và ngăn chặn các sai phạm về thao túng chứng  khoán lại luôn là thách thức và áp lực rất lớn đối  với cơ quan quản lý.  

Trong những phương thức thao túng TTCK  thì việc tạo cung - cầu giả, bằng cách thông  

đồng thực hiện mua, bán chứng khoán đẩy giá  tăng hoặc giảm đột ngột để lừa nhà đầu tư là  phổ biến nhất. Như vụ vợ chồng CEO Chứng  khoán APEC vừa qua, để thao túng được thị  trường, vợ chồng ông Nguyễn Đỗ Lăng cùng  Phạm Duy Hưng đã chỉ đạo các đồng phạm sử  dụng 40 tài khoản chứng khoán mở tại APEC  để liên tục đặt lệnh mua bán 3 mã cổ phiếu  API, APS và IDJ. Qua đó, chúng ta có thể thấy  TTCK rất dễ bị thao túng, các đối tượng có thể  dùng nhiều thủ đoạn khác nữa để thổi giá cổ phiếu nhằm thu lợi bất chính. Những hành  vi đó để lại nhiều hậu quả nghiêm trọng cho  TTCK cũng như gây thiệt hại lớn cho các nhà  đầu tư, doanh nghiệp.  

Nguyên nhân chính của hành vi thao túng  TTCK là xuất phát từ ý thức tuân thủ pháp luật  của một bộ phận cá nhân, tổ chức còn kém.  Thêm vào đó, những hành vi thao túng này  thường xảy ra trong khoảng thời gian nhất định  mới rõ dấu hiệu biến động bất thường của cổ 

phiếu nên thường khó có thể phát hiện, ngăn  chặn ngay vi phạm trong giai đoạn thao túng.  

Ngoài ra, yếu tố thị trường cũng là nguyên  nhân cho các hành vi thao túng, trong giai đoạn  TTCK tăng trưởng mạnh, các cổ phiếu có xu  hướng tăng, thanh khoản lớn, nhiều nhà đầu  tư tham gia thì việc lôi kéo nhà đầu tư tham  gia mua bán cổ phiếu sẽ dễ dàng hơn, tạo môi  trường cho các hành vi thao túng, đẩy giá một  số cổ phiếu. 

Theo luật sư, trong trường hợp này, nhà đầu  tư nên làm gì để có thể bảo vệ mình, tránh thiệt  hại có thể xảy ra? 

Để tránh sập bẫy thao túng cổ phiếu, cách  tốt nhất đối với các nhà đầu tư trực tiếp tham  gia vào TTCK là cần trang bị cho mình đầy đủ  những kiến thức, quy định pháp luật về chứng  khoán, nắm rõ những dấu hiệu nhận biết hành  vi thao túng trên TTCK.  

Trước khi quyết định đầu tư vào một cổ phiếu, cần tìm hiểu và nắm bắt rõ thông tin về  doanh nghiệp, tình hình hoạt động sản xuất  kinh doanh của doanh nghiệp thông qua những  nguồn uy tín, từ đó mới có thể bảo vệ được  chính mình, tránh thiệt hại xảy ra. 

Các nhà đầu tư cũng nên trang bị cho mình  những kiến thức pháp lý về đầu tư, chứng  khoán, biết về những quyền lợi nào được pháp  luật bảo vệ. Để từ đó các nhà đầu tư có thể tránh  bị lừa bởi những hành vi thao túng cũng như  khi xảy ra có những biện pháp bảo vệ và hạn  chế tối đa thiệt hại với bản thân mình. 

Các hành vi thao túng TTCK chủ yếu diễn ra  trong một thời gian ngắn và mục tiêu của các  đối tượng thao túng cổ phiếu thường sẽ nhắm  các nhà đầu tư nhỏ lẻ, đầu tư theo kiểu lướt  sóng cổ phiếu hay đầu cơ ngắn hạn để kiếm lời  nhanh chóng.  

Do đó, nhà đầu tư nên đầu tư dài hạn, cần thận  trọng trong quyết định lựa chọn cổ phiếu. Quan  trọng là phải kiểm soát được lòng tham của bản  thân, bởi vì thao túng TTCK chủ yếu đánh vào  lòng tham của các nhà đầu tư, cần tỉnh táo trong  những quyết định bởi vì lợi nhuận thường đi kèm  với rủi ro. Cần tránh xa hiệu ứng đám đông hoặc  từ sự kêu gọi từ những nhóm nhỏ trên mạng xã  hội hoặc diễn đàn internet thiếu uy tín. 

Thị trường chứng khoán Việt Nam còn tương  đối non trẻ so với thị trường các quốc gia khác, các nhà đầu tư cũng có thể nghiên cứu, biết  được các thủ đoạn lừa đảo đã diễn ra và soi  chiếu vào thị trường Việt Nam để bảo vệ mình. 

Khi đã bị thiệt hại, nhà đầu tư cũng có thể  tìm đến các biện pháp tư pháp như khởi kiện  tập thể hoặc đơn lẻ để đòi bồi thường thiệt hại.  Khi vụ án bị xử lý hình sự, có thể yêu cầu phần  bồi thường dân sự trong vụ án hình sự để bảo vệ  quyền lợi của mình. 

Luật sư đánh giá như thế nào về  khuôn khổ pháp lý cho việc bảo vệ nhà  đầu tư trên TTCK?  

Để bảo vệ nhà đầu tư trên TTCK, Nhà  nước đã ban hành và quy định cụ thể  trong các văn bản quy phạm pháp luật  như: Luật Chứng khoán năm 2019, Luật  Đầu tư năm 2020, Luật Doanh nghiệp năm  2020, Bộ luật dân sự 2015; Bộ luật hình sự  2015 (được sửa đổi, bổ sung năm 2017) và  các Nghị định, Thông tư liên quan. 

Quy định về xử lý vi phạm đối với  những hành vi vi phạm pháp luật về các  hoạt động chứng khoán và TTCK được  quy định tại Điều 132 Luật Chứng khoán  năm 2019: “Tổ chức, cá nhân có hành vi  vi phạm quy định của Luật này và quy  định khác của pháp luật có liên quan đến  hoạt động chứng khoán và TTCK thì tùy  theo tính chất, mức độ vi phạm mà bị xử  phạt hành chính hoặc bị truy cứu trách  nhiệm hình sự; nếu gây thiệt hại thì phải  bồi thường theo quy định của pháp luật”. 

Theo đó, những hành vi vi phạm liên  quan đến hoạt động chứng khoán và  TTCK thì tùy vào mức độ, tính chất của  hành vi có thể bị xử lý hành chính hoặc  bị truy cứu trách nhiệm hình sự, nếu gây  ra thiệt hại thì có thể phải bồi thường  thiệt hại theo quy định của pháp luật.  

Về xử phạt hành chính, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 156/2020/NĐ CP về quy định xử phạt vi phạm hành  chính trong lĩnh vực chứng khoán và  TTCK và Nghị định số 128/2021/NĐ-CP  sửa đổi một số điều của Nghị định số  156/2020/NĐ-CP. 

Về xử lý hình sự, Bộ luật Hình sự năm  2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) có quy định một số tội trong lĩnh vực chứng  khoán như: Điều 209 (tội cố ý công bố  thông tin sai lệch hoặc che giấu thông tin  trong hoạt động chứng khoán); Điều 210  (tội sử dụng thông tin nội bộ để mua bán  chứng khoán); Điều 211 (tội thao túng  TTCK); ...

Bên cạnh đó, Khoản 2 Điều 133 Luật  Chứng khoán năm 2019 quy định: “Chủ  thể xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp  của tổ chức, cá nhân trong hoạt động  chứng khoán và TTCK mà gây thiệt hại  thì phải bồi thường, thực hiện các trách  nhiệm dân sự khác theo thỏa thuận,  theo quy định của Bộ luật Dân sự năm  2015 và quy định khác của pháp luật có  liên quan”.

Theo đó, việc xác định thiệt hại hoặc  giá trị tổn thất sẽ áp dụng theo Bộ luật  Dân sự năm 2015. Ở lĩnh vực chứng  khoán, những hành vi vi phạm nào mà  gây thiệt hại cho nhà đầu tư đều phải  chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại  nếu có thiệt hại xảy ra do hành vi vi  phạm đó gây ra. 

Khi xảy ra tranh chấp để bảo vệ quyền  lợi nhà đầu tư thì việc bảo vệ quyền, lợi  ích hợp pháp hoặc giải quyết tranh chấp  được thực hiện thông qua thương lượng,  hòa giải hoặc yêu cầu Trọng tài hoặc Tòa  án Việt Nam giải quyết theo quy định của  pháp luật. 

Bên cạnh đó, việc thực hiện các hoạt  động thanh tra, giám sát được thực hiện  bởi nhiều chủ thể trong phạm vi giám  sát khác nhau. Việc thanh tra, giám sát  vừa đảm bảo được quyền lợi cho nhà  đầu tư vừa giúp cho TTCK được công  bằng, minh bạch, ngăn chặn hành vi  sai phạm. 

Tuy nhiên, các quy định về xử lý vi phạm  pháp luật trong lĩnh vực chứng khoán hiện  nay khá nhẹ, tính răn đe không cao, không  tương thích với những hậu quả mà hành vi  vi phạm gây ra cho xã hội mà đặc biệt là cho  các nhà đầu tư. Điều này dẫn đến việc các vi  phạm pháp luật trong lĩnh vực chứng khoán  ngày càng gia tăng cả về số lượng và mức độ  vi phạm.  

Quy định của các nước trên thế giới về vấn  đề bảo vệ nhà đầu tư như thế nào, thưa luật sư? 

Các nước trên thế giới thường áp dụng nhiều  biện pháp khác nhau và cùng lúc bảo vệ nhà  đầu tư trên TTCK.  

Cụ thể, cơ chế bảo vệ nhà đầu tư thông qua  một cơ quan quản lý và áp dụng luật để bảo vệ  nhà đầu tư khá phổ biến và rộng rãi trên những ước có TTCK mạnh và có ảnh hưởng lớn như  Hoa Kỳ, được điều chỉnh bởi Luật Chứng khoán  Hoa Kỳ (1933) và Luật Giao dịch chứng khoán  Hoa Kỳ với nhiều quy định bảo vệ nhà đầu tư.  Ngoài ra, Mỹ còn có các luật khác như Luật Tín  thác (1939); Luật Công ty đầu tư (1940); đặc  biệt còn ban hành riêng Luật Bảo vệ nhà đầu  tư chứng khoán (1970). Hay tại New Zealand,  Singapore có Luật về giao dịch công bằng và  Luật bảo vệ người tiêu dùng. 

Các nước phát triển cũng rất đề cao việc  tiếp cận và minh bạch thông tin, đồng thời  coi trọng việc bảo vệ và mở rộng quyền của  cổ đông. 

Biện pháp tuyên truyền và phổ biến kiến thức  cho nhà đầu tư cũng rất quan trọng. Nhiều nhà  đầu tư có thể còn thiếu kiến thức, chưa nhận  thức được đầy đủ các biện pháp phòng ngừa,  không thực sự chú trọng đến cơ chế hoạt động,  các thông lệ cũng như các quyền và nghĩa vụ  của mình, việc giáo dục, tuyên truyền cho nhà  đầu tư phương thức tự bảo vệ trên TTCK, không  lệ thuộc vào bất kì cơ quan nào đang được các  nước thúc đẩy mạnh mẽ. 

Ở Ấn Độ, đã thành lập 2 loại quỹ bảo vệ nhà  đầu tư, đó là Quỹ Dịch vụ nhà đầu tư và Quỹ Bảo  vệ và Giáo dục nhà đầu tư. Các quỹ này được  sử dụng trong các chương trình hướng đến nhà  đầu tư trên TTCK, bao gồm việc tuyên truyền và  phổ biến kiến thức cho nhà đầu tư. 

Về xử lý và giải quyết khiếu nại, tại Trung  Quốc, tổ chức hòa giải đã được thành lập vào  năm 2020 và đã giải quyết hơn 6.100 trường hợp.  Còn tại Việt Nam, thường giải quyết qua khởi  kiện và phụ thuộc rất nhiều vào quyết định của  tòa án. Vậy nên Việt Nam cần có một tổ chức  hòa giải được thành lập và đứng ra giải quyết  những khó khăn, tranh chấp của các nhà đầu  tư trên TTCK. 

Theo luật sư, khuôn khổ pháp lý về việc bảo  vệ nhà đầu tư nhỏ lẻ cần được hoàn thiện như  thế nào? 

 Nhà đầu tư nhỏ lẻ chiếm một tỷ lệ lớn trên  thị trường, đóng góp đáng kể vào doanh thu  của các công ty chứng khoán, cũng như đóng  góp không nhỏ thuế cho Nhà nước. Nhưng chế  tài xử lý các hành vi vi phạm trên TTCK nói  chung, hành lang pháp lý bảo vệ nhà đầu tư  nhỏ lẻ trên thị trường thể hiện chưa rõ ràng,  lại kém hiệu quả. Chính điều này khiến cho  nhà đầu tư nhỏ lẻ dễ chịu thiệt hơn khi đối  mặt với các rủi ro, tranh chấp phát sinh trong  quá trình tham gia thị trường. Điều này ảnh  hưởng xấu đến niềm tin của nhà đầu tư, làm  xấu hình ảnh của thị trường trong con mắt  nhà đầu tư trong và ngoài nước. Chính vì vậy,  để có thể đảm bảo quyền lợi cho các nhà đầu  tư nhỏ lẻ, cần: 

Một là, xây dựng, bổ sung, hoàn thiện các  quy định liên quan đến tổ chức bảo vệ nhà đầu  tư nhỏ lẻ.  

Chính phủ và Bộ Tài chính cần có những thay  đổi và bổ sung hành lang pháp lý nhằm khắc  phục ngay những bất cập, vướng mắc. Cần có  văn bản thống nhất về bảo vệ nhà đầu tư; hình  thức xử lý vi phạm phải đảm bảo được tính răn  đe các đối tượng vi phạm để từ đó bảo vệ tối đa  quyền lợi của các nhà đầu tư nhỏ lẻ.  

Hai là, thiết lập các quy định trong việc tiếp  nhận hòa giải của nhà đầu tư chứng khoán  trong trường hợp có tranh chấp giữa nhà đầu  tư nhỏ lẻ và công ty chứng khoán về hoạt động  kinh doanh chứng khoán.  

Khi tranh chấp được đưa ra cơ quan tài phán  Việt Nam là tòa án, cần bổ sung quy định về nghĩa  vụ chứng minh đối với những mâu thuẫn phát  sinh thuộc về công ty chứng khoán, cũng như  trách nhiệm bồi thường nếu không chứng minh,  giải thích phù hợp được các hoạt động sai phạm. 

Bên cạnh đó, cần mở rộng phạm vi áp dụng  bảo vệ với cả nhà đầu tư nhỏ lẻ nước ngoài vào  TTCK Việt Nam. Việc này sẽ giúp nâng cao vị  thế hội nhập của nước ta trên TTCK quốc tế  và thu hút thêm vốn đầu tư nước ngoài vào thị  trường Việt Nam. 

Ba là, thành lập quỹ bảo vệ nhà đầu tư chứng  khoán tại Việt Nam. Trong đó, tham khảo cách  thức giám sát và hoạt động của Quỹ Bảo vệ nhà  đầu tư chứng khoán (SIPF). Cụ thể, vốn điều lệ  của Quỹ bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán Việt  Nam do Ủy ban Chứng khoán Nhà nước cung  cấp thông qua Bộ Tài chính, dưới sự giám sát  trực tiếp của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.  Quy định chi tiết thẩm quyền và nghĩa vụ của  Quỹ bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán, đặc biệt là  vai trò bảo vệ và cân bằng thị trường khi có rủi  ro xảy ra trên TTCK.