Thị trường tiêu dùng hiện nay đang chứng kiến sự gia tăng đáng báo động của các hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng kém chất lượng và lừa dối khách hàng thông qua quảng cáo sai lệch. Nhiều cá nhân, tổ chức đã lợi dụng mạng xã hội, sự tin tưởng vào người nổi tiếng và sự thiếu kiểm chứng của người tiêu dùng để tung ra những sản phẩm không rõ nguồn gốc, công dụng không được chứng minh, thậm chí gây hại cho sức khỏe.
Một trong những ví dụ điển hình gần đây là sự việc liên quan đến sản phẩm “kẹo rau củ” được quảng bá rầm rộ bởi nhiều KOLs, trong đó có cả hoa hậu, MC truyền hình và blogger nổi tiếng. Với những lời quảng cáo đầy hấp dẫn, sản phẩm này nhanh chóng thu hút sự chú ý của người tiêu dùng. Tuy nhiên, theo phản ánh, sản phẩm không hề có chứng nhận y tế rõ ràng, chưa được kiểm nghiệm công dụng như quảng cáo, và tiềm ẩn nhiều nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.
Vấn đề đặt ra là: những hành vi quảng cáo sai sự thật, buôn bán sản phẩm không rõ nguồn gốc – liệu chỉ dừng lại ở vi phạm đạo đức kinh doanh, hay đã chạm ngưỡng vi phạm pháp luật hình sự?
Trong bối cảnh các hành vi lừa dối khách hàng ngày càng tinh vi, đặc biệt thông qua hình thức quảng cáo trực tuyến và bán hàng qua mạng xã hội, pháp luật hình sự đã có những quy định cụ thể để điều chỉnh và xử lý nghiêm minh các hành vi này. Theo Điều 198 Bộ luật Hình sự 2015, bất kỳ người nào trong quá trình mua bán hàng hóa hoặc cung cấp dịch vụ mà cân, đong, đo, đếm, tính gian hàng hóa, dịch vụ hoặc dùng thủ đoạn gian dối khác thu lợi bất chính, sẽ phải chịu trách nhiệm hình sự nếu thỏa mãn các điều kiện luật định. Cụ thể, nếu người phạm tội thu lợi bất chính từ 5 triệu đồng đến dưới 50 triệu đồng, hoặc đã từng bị xử phạt hành chính hoặc bị kết án về cùng hành vi này mà chưa được xóa án tích, thì hành vi đó đã đủ yếu tố cấu thành tội “Lừa dối khách hàng”. Khi đó, người vi phạm có thể bị phạt cảnh cáo, phạt tiền từ 10 triệu đồng đến 100 triệu đồng hoặc bị cải tạo không giam giữ đến 03 năm.
Trường hợp hành vi có tổ chức, có tính chất chuyên nghiệp, hoặc thu lợi bất chính từ 50 triệu đồng trở lên, mức hình phạt có thể lên đến 05 năm tù. Ngoài hình phạt chính, người phạm tội còn có thể bị áp dụng các hình phạt bổ sung như phạt tiền từ 20 triệu đến 100 triệu đồng, hoặc bị cấm hành nghề, cấm đảm nhiệm chức vụ hoặc làm công việc nhất định từ 01 năm đến 05 năm.
Điều đáng lưu ý là, trong thực tiễn, nhiều hành vi tưởng chừng như chỉ là “quảng cáo cường điệu” hoặc “tiếp thị sai lệch” lại ẩn chứa dấu hiệu của thủ đoạn gian dối có chủ đích, đặc biệt khi người bán biết rõ sản phẩm không đạt chất lượng, không có công dụng như công bố, nhưng vẫn cố ý cung cấp thông tin sai sự thật để thu lợi bất chính. Đây chính là ranh giới giữa hành vi kinh doanh không trung thực và hành vi phạm tội hình sự – mà không ít người kinh doanh, nhà quảng bá và thậm chí cả người nổi tiếng hiện nay đang vô tình (hoặc cố tình) vượt qua.
Không dừng lại ở hành vi lừa dối về thông tin sản phẩm như “tính gian, đếm lận” hay “tung hô công dụng sai lệch”, nhiều cá nhân và doanh nghiệp còn sản xuất và buôn bán hàng hóa giả là lương thực, thực phẩm và phụ gia thực phẩm, đây đều là những mặt hàng có ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người tiêu dùng. Những hành vi này không còn nằm trong phạm vi “lừa dối khách hàng” đơn thuần, mà đã chạm ngưỡng cấu thành tội “Sản xuất, buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm” được quy định tại Điều 193 Bộ luật Hình sự 2015.
Theo quy định tại khoản 1 Điều 193, chỉ cần có hành vi sản xuất hoặc buôn bán hàng giả là thực phẩm, phụ gia thực phẩm, người phạm tội đã có thể bị phạt tù từ 02 năm đến 05 năm, bất kể hậu quả cụ thể. Tuy nhiên, nếu hành vi mang tính tổ chức, có tính chất chuyên nghiệp, tái phạm nguy hiểm, lợi dụng chức vụ, quyền hạn, lợi dụng danh nghĩa cơ quan, tổ chức, buôn bán qua biên giới; hoặc gây thiệt hại đáng kể về tài sản, sức khỏe, mức hình phạt sẽ tăng nặng lên từ 05 năm đến 10 năm (khoản 2). Trong các trường hợp nghiêm trọng hơn – như gây thương tích từ 61% trở lên, làm chết người, hoặc thu lợi bất chính lớn – thì mức án có thể lên đến 15 năm, 20 năm, thậm chí là tù chung thân (khoản 3 và 4).
Đáng lưu ý, không chỉ cá nhân mà pháp nhân thương mại – bao gồm các công ty, tổ chức kinh doanh có tư cách pháp nhân – cũng phải chịu trách nhiệm hình sự theo khoản 6 Điều 193. Mức phạt tiền đối với pháp nhân vi phạm dao động từ 1 tỷ đồng đến 18 tỷ đồng, tùy theo mức độ vi phạm và hậu quả gây ra. Trong những trường hợp đặc biệt nghiêm trọng, pháp nhân vi phạm còn có thể bị đình chỉ hoạt động vĩnh viễn, bị cấm kinh doanh hoặc cấm huy động vốn trong thời gian từ 01 năm đến 03 năm.
Hệ thống chế tài này cho thấy rõ lập trường nghiêm khắc của pháp luật hình sự đối với hành vi giả mạo, gian dối trong lĩnh vực an toàn thực phẩm – một lĩnh vực liên quan trực tiếp đến quyền được bảo vệ sức khỏe và tính mạng của người tiêu dùng. Việc xử lý cả cá nhân lẫn pháp nhân là bước đi cần thiết nhằm răn đe và nâng cao trách nhiệm của các chủ thể trong hoạt động kinh doanh, đặc biệt là khi lòng tin của người tiêu dùng đang ngày càng bị xói.
Cảnh báo từ góc độ pháp lý:
Trong thời đại mạng xã hội và thương mại điện tử bùng nổ, không ít cá nhân – từ người nổi tiếng, KOLs đến người bán hàng online – đã vô tình hoặc cố ý trở thành “cầu nối” cho các sản phẩm kém chất lượng, sai công dụng hoặc không rõ nguồn gốc. Nhưng cần nhấn mạnh rằng: mọi hành vi quảng bá, tiếp tay, kinh doanh hàng giả, hàng vi phạm quy định đều có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự, bất kể là tổ chức hay cá nhân.
Người kinh doanh cần chủ động tìm hiểu kỹ về sản phẩm – từ giấy phép, thành phần, công dụng đến nguồn gốc – trước khi đưa ra thị trường. Sự thiếu hiểu biết không miễn trừ trách nhiệm trước pháp luật.
Người tiêu dùng cũng nên tỉnh táo, kiểm chứng thông tin và xuất xứ sản phẩm thay vì tin vào quảng cáo hào nhoáng. Lợi ích sức khỏe, tài sản và cả sự an toàn cá nhân có thể bị đe dọa chỉ vì một cú click mua hàng thiếu cẩn trọng.
