Tranh cãi về bản quyền trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo (AI) đang ngày càng gay gắt. Gần đây, hơn 1.000 nghệ sĩ, trong đó có những tên tuổi lớn như Kate Bush và Damon Albarn, đã phát hành một album hoàn toàn im lặng để phản đối kế hoạch của chính phủ Anh cho phép AI sử dụng tác phẩm có bản quyền mà không cần xin phép. Đây không chỉ là một động thái mang tính biểu tượng mà còn đặt ra câu hỏi lớn: Luật bản quyền nên bảo vệ ai?

Nghệ sĩ và nhà sản xuất – Những người cần được bảo vệ?

Từ trước đến nay, luật sở hữu trí tuệ, với các quy định về quyền tác giả, quyền liên quan được thiết lập nhằm bảo vệ quyền lợi của những người sáng tạo nội dung, giúp họ nhận được sự công nhận và thù lao tương xứng với giá trị của tác phẩm trí tuệ mà họ tạo ra.

Tuy nhiên, với sự bùng nổ của AI, hàng triệu tác phẩm âm nhạc, hình ảnh, văn bản đã bị quét và sử dụng để huấn luyện mô hình AI mà không có sự cho phép từ tác giả. Điều này khiến nhiều nghệ sĩ lo ngại về tương lai của ngành công nghiệp sáng tạo.

Khi AI có thể tạo ra một bức tranh theo phong cách của Van Gogh hay sáng tác một ca khúc mang hơi hướng của The Beatles, câu hỏi đặt ra là: những giá trị sáng tạo độc quyền này có còn thuộc về nghệ sĩ? Như vậy, họ còn được hưởng quyền tác giả, quyền liên quan không?

Các công ty công nghệ – Động lực đổi mới hay kẻ chiếm đoạt?

Các tập đoàn công nghệ lập luận rằng việc sử dụng dữ liệu có sẵn để huấn luyện AI là cần thiết để thúc đẩy đổi mới. Họ cho rằng luật bản quyền hiện tại quá cứng nhắc và có thể làm chậm sự phát triển của công nghệ, cũng như hạn chế sự sáng tạo của hoạt động nghệ thuật.

Một số “ông lớn” công nghệ như Google, Meta, Microsoft còn đề xuất cơ chế “sử dụng hợp lý” (fair use), cho phép AI được sử dụng dữ liệu bản quyền mà không cần sự đồng ý của tác giả. Những “ông lớn” này lập luận rằng những gì AI đang làm không ảnh hưởng tới quyền tác giả, quyền liên quan. Bởi các nghệ sĩ con người luôn xây dựng nghệ thuật dựa trên những gì có trước.

Nhưng ranh giới giữa đổi mới và vi phạm bản quyền đang trở nên mờ nhạt. Nếu một AI có thể tổng hợp hàng triệu bài hát để tạo ra một ca khúc mới, liệu điều đó có phải là sáng tạo thực sự hay chỉ là một sự sao chép tinh vi?

Quy định bản quyền trên thế giới

Từ trước tới nay, các nước trên thế giới đều có quy định rõ ràng rằng các tác phẩm nghệ thuật sẽ chỉ được bảo hộ nếu được tạo ra từ hoạt động sáng tạo của con người. Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của AI, đang làm thay đổi góc nhìn của một số quốc gia về vấn đề này.

Hiện nay, nhiều quốc gia đã có những động thái rõ ràng trong việc điều chỉnh luật bản quyền để đối phó với sự phát triển của AI. Tại Liên minh Châu Âu (EU), Đạo luật Bản quyền Thiên niên kỷ Kỹ thuật số (Digital Millennium Copyright Act) quy định rằng các công ty công nghệ phải có sự đồng ý của tác giả trước khi sử dụng tác phẩm của họ để đào tạo AI.

Trong khi đó, tại Mỹ, nguyên tắc "sử dụng hợp lý" (fair use) vẫn đang là một chủ đề gây tranh cãi khi các tập đoàn công nghệ như OpenAI và Google sử dụng dữ liệu bản quyền để phát triển AI mà chưa có cơ chế đền bù cụ thể cho nghệ sĩ.

Nhật Bản lại có cách tiếp cận cởi mở hơn khi cho phép AI sử dụng dữ liệu có bản quyền trong một số trường hợp nhằm thúc đẩy đổi mới công nghệ. Những chính sách này cho thấy mỗi quốc gia đang có những cách tiếp cận khác nhau trong việc cân bằng giữa bảo vệ quyền lợi của nghệ sĩ và thúc đẩy sự phát triển của AI.

Có thể thấy, đa số các quốc gia trên thế giới vẫn đang lúng túng tìm cách cân bằng giữa sự phát triển của công nghệ, điển hình là AI, và đời sống tinh thần của nghệ sĩ.

Câu chuyện ở Việt Nam

Tại Việt Nam, vấn đề bản quyền trong thời đại AI cũng đang trở thành mối quan tâm lớn. Hiện nay, nhiều tác phẩm âm nhạc, văn học, và nghệ thuật số đã bị sao chép và sử dụng trái phép trên các nền tảng công nghệ mà chưa có cơ chế bảo vệ thực sự hiệu quả. Việc ứng dụng AI trong sáng tạo nội dung cũng đặt ra thách thức mới khi ranh giới giữa sáng tạo và vi phạm bản quyền trở nên mơ hồ. Gần đây, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết 57-NQ/TW, đặt ra mục tiêu số hóa, đẩy mạnh sự phát triển của khoa học công nghệ, trong đó có AI.

Có thể thấy, kỷ nguyên công nghệ mới ở Việt Nam mới chỉ vừa được khởi động. Để chuẩn bị tốt cho thời kỳ mới này, cần có những quy định rõ ràng hơn để bảo vệ quyền lợi của nghệ sĩ trong bối cảnh số hóa. Việc xây dựng cơ chế cấp phép sử dụng dữ liệu AI và nâng cao nhận thức về bản quyền sẽ là những bước đi quan trọng trong tương lai.

Cuộc tranh luận về bản quyền và AI chưa có hồi kết, nhưng rõ ràng rằng luật hiện hành cần được cập nhật để phù hợp với thực tế mới. Nếu không có những quy định rõ ràng, những người sáng tạo nội dung – những người đặt nền móng cho văn hóa và nghệ thuật – có thể sẽ bị gạt ra ngoài cuộc chơi. Và khi đó, AI không chỉ là công cụ hỗ trợ sáng tạo, mà còn có thể trở thành kẻ chiếm đoạt sáng tạo.

Vậy theo bạn, luật bản quyền nên bảo vệ ai?

Quỳnh Nhi